Natuur en Landschap 2020-1 ||| p. 16-19 [ > p. 20-22 ]

Afdelingen Aarschot - Begijnendijk - Bekkevoort - Diest - Holsbeek - Lubbeek - Rotselaar - Scherpenheuvel-Zichem - Tielt-Winge - Tremelo

Op stap in het Hellebos in Kampenhout

Vrijdag 25 oktober 2019

Ernst Gülcher

Het Hellebos in Kampenhout vind je ten noorden van de N21 Haachtsesteenweg aan de zuidwestkant van het dorpscentrum. Het ligt tussen Kampenhout en Perk op het grondgebied van de deelgemeenten Kampenhout-Berg en Kampenhout-centrum. Het is een mooi loofbos met eeuwenoude eiken, zwarte elzen, boskersen en opmerkelijk veel volwassen essenbomen en ook nog altijd veel populieren, zowel staande als liggende exemplaren. Op de Ferrariskaart (1777) en Villaretkaart (1745) is het duidelijk te zien.

Het Hellebos is via de Europese Habitat-richtlijn als topnatuur beschermd als onderdeel van het Natura 2000 project ‘Valleigebied tussen Melsbroek, Kampenhout, Kortenberg en Veltem’ (BE2400010). Sinds 1996 is het als reservaat erkend met Natuurpunt Kampenhout als koesterende beheerder.

Een merkwaardige hoefijzervorm

Als je de kaart bekijkt, herken je het Hellebos onmiddellijk aan de merkwaardige hoefijzervorm. Je kan zien dat dit bos samen met het westelijk gelegen Floordambos (aan de E19) en het oostelijk gelegen Torfbroek, Terbronnen en het Silsombos een groene slinger is in het voor de rest flink volgebouwde landschap.

Hellebos op de OSM-kaart

Die slinger is een overblijfsel van de vallei van de (Beneden/Zuidelijke) Dijle zoals die liep in het late Pleistoceen meer dan 10.000 jaar geleden tijdens de laatste ijstijd. De rivier sleep een bochtige vallei van zo’n 10 meter diep uit door tientallen miljoenen oude horizontale lagen van fijn zand, grof zand, grind en kalksteen.

De bedding moet ooit heel breed geweest zijn en gevuld met een snelstromende enorme watermassa. Op de duur is dat alles verzand, maar de meanders zijn nog altijd zichtbaar in het landschap en intussen bekend onder de naam ‘Groene Vallei’.

Hellebos in de herfstzon. Foto Ernst Gülcher

Op de kaart zie je de namen van enkele beken en leibeken die langs of door het bos stromen zoals de Molenbeek, de Veerlebeek, de Lellebeek en vooral de Barebeek. Die ontspringt in Perk (Steenokkerzeel) en stroomt vandaar via een ingewikkeld en dikwijls ook erg verstedelijkt parcours in een stroomgebied van zo’n 70 km naar Muizen om juist ten zuiden van het Mechels Broek in de Dijle uit te monden. De beken in het Hellebos zijn grotelijks rechtgetrokken en zien er erg kunstmatig uit. Toch hebben ze hier de hoogste potenties voor herstel van de natuurlijke structuur en dynamiek dankzij het aaneengesloten bosgebied.

Een belangrijke archeologische site

Tussen de ijzers van het hoefijzer ligt het ‘Herderveld’, een naam die staat voor het dichtst bij het bos gelegen gedeelte. Het meer naar de steenweg gelegen gedeelte is het ‘Bekerveld’. Samen vormen die velden een gebied van 61 ha. Het veld wordt gedeeltelijk begraasd door de Limousin-koeien van een boer op de velden van Natuurpunt maar richting Haachtsesteenweg zijn er nog de klassieke boerenakkers.

Er is al veel archeologisch onderzoek gedaan ten noorden en oosten van het gehucht Lelle op het laaggelegen Bekerveld en het wat hogere Herderveld. Er zijn daar resten gevonden van menselijke aanwezigheid vanaf de periode van de Nieuwe Steentijd (zij het slechts enkele verspreide vondsten), de Romeinse tijd, de Merovingische tijd en de hele periode van de Middeleeuwen.

Barebeek. Foto Ernst Gülcher

Met behulp van een hele reeks technieken, waaronder het graven van proefsleuven hebben de archeologen in 2012 een mogelijk grafveld uit de Vroege Middeleeuwen ontdekt in het Bekerveld en een nederzetting en mogelijk grafveld uit de Romeinse tijd op de top en oostflank van het Herderveld. Van de Romeinen zijn dakpannen, scherven en ‘fibulae’ (mantelspelden) gevonden maar het blijft onzeker of er ook echt een Romeinse weg over het veld liep.

Adellijk verleden

Op zowel de Ferrariskaart (1777) als de Villaretkaart (1745) zie je dat heel het bosgebied ten westen van het dorpje Lelle is ingetekend als het domein van het ‘Chateau de Perck’. Het kasteel van de graaf van Perk is een van de indrukwekkendste heerlijkheden in de omgeving van Brussel. Het kasteel kan je vanuit het Hellebos niet zien, het huidige gebouw dateert uit de 17de, 18de en 19de eeuw maar er stond al een kasteel rond het jaar 1400. Tussen 1833 en 2007 is het de eigendom van de grafelijke familie de Ribeaucourt maar thans is het overgenomen door graaf Paul de Lannoy.

Hellebos. Foto Ernst Gülcher

90 ha weiden, bossen, gronden en vijvers rond het kasteel zijn ferm afgespannen om bezoekers te weren en ook in het Hellebos zelf zijn grote gedeelten nog altijd verboden toegang. Vroeger was het Hellebos-boscomplex nog veel groter, maar in de jaren 50 en 60 zijn zowel het Duistbos als het Zonnebos aan de overkant van de Molenbeek tot woonwijken verkaveld.

Hellebos in ontwikkeling

Het Hellebos is nog in volle ontwikkeling. Het behoort tot de grotere natuurgebieden en breidt zich volop uit. Halverwege 2019 slaagde Natuurpunt er in om nog eens 22 ha graslanden en oude structuurbossen aan te kopen en begin oktober zijn die door de Vlaamse regering officieel als natuurgebied erkend. Met een omvang van meer dan 100 ha is het bos nu al het grootste natuurgebied in de streek.

Natuurpunt hoopt op termijn het bos uit te breiden tot 170 à 180 ha en de bossen in de nabijheid te kunnen verbinden.

Een kanker in het natuurgebied: de slipschool van de politie

Tot zover enkele succesverhalen over dit mooie natuurgebied. Helaas is er nog een ongemakkelijke uitdaging om het helemaal tot zijn recht te doen komen: de slipschool van de politie die tegen beter weten in nog altijd een deel van het bos bezet.

Ongeveer 12 hectares in de noordelijke poot van het hoefijzer zijn ingetekend als een militair domein met hekken, wegen en bunkers. Sinds de jaren 50-60 van de vorige eeuw is dit terrein jarenlang door het leger gebruikt als munitiedepot en oefenterrein. Eind van de vorige eeuw verloren de militairen hun belangstelling en logisch gezien had het terrein in die jaren teruggegeven moeten worden aan het bos, maar die kans is gemist.

Slipschool Federale politie. Foto RingTV

In 1996 nam de Rijkswacht (later de Federale politie) het in gebruik als slipschool. Bezwaarschriften vanwege natuurorganisaties en omwonenden tegen vergunningsaanvragen werden in die tijd genegeerd.

Tot op de dag van vandaag zorgt de school voor heel veel hinder op het vlak van licht; lawaai en uitstoot en is er een vermoeden van vervuiling van de bodem en het grondwater.

Sinds 9 mei 2016 beschikt de politie zelfs niet meer over een geldige milieuvergunning maar de activiteit wordt gewoon voortgezet. Rond de jaarwisseling van 2017 op 2018 werden op het terrein zelfs een heel aantal bomen zonder vergunning gekapt.

In de huidige opvattingen over het Hellebos als waardenvol natuurgebied en in het licht van de regelgeving op de zonevreemdheid moet deze slipschool uiteraard dringend naar een andere locatie verhuizen. Maar blijkbaar staat de politie als overheidsinstelling boven de wet. De gemeenteraad van Kampenhout besliste op 25 april 2019 dat de beleidsmatig gewenste ontwikkeling voor dit gebied de omvorming naar natuurgebied is.

Maar ondertussen doet de school gewoon verder en probeert de politie opnieuw een vergunning te verkrijgen, onder meer door een ontheffing te vragen van de plicht om een milieueffectenrapport (MER) te produceren. Het voortbestaan van deze school in dit bos is volstrekt misplaatst is. Hoe sneller ze vertrekt, des te beter is het voor de natuur en de natuurliefhebber.

Lelieboomgaardenstraat 60, Erps-Kwerps, Kortenberg
Info: bc.groenevallei@natuurpunt.be

Kalender Groene Vallei

Nu de lente terug in het land is, is meteen ook de beste tijd van het jaar aangebroken om erop uit te trekken in de natuur. En wie dit jaar graag met wat meer kennis van zaken in de natuur wil rondlopen is welkom in Bezoekerscentrum Groene Vallei voor twee laagdrempelige cursussen.

Cursus Natuurverkenner,
23 april tot 28 mei 2020

De cursus Natuurverkenner is een interactieve en wervelende instapcursus voor natuurliefhebbers. In 5 unieke ‘lessen’, 4 excursies en 1 evenement laten de lesgevers en de lokale vrijwilligers al hun enthousiasme op je los. We dompelen je onder in de wondere wereld van onze wilde dieren en planten en gaan op reis langs de natuurgebieden in eigen streek.

Prijs: € 54 leden, € 60 niet-leden

Lesmomenten:

Vlindercursus,
27 april tot 11 juli 2020

Wie van vlinders houdt, kan terecht in de cursus over dagvlinders. Het Silsombos is tevens een ideale plek om vlinders te spotten, daar er een 30-tal soorten voorkomen waaronder iconen als Keizersmantel en Grote Weerschijnvlinder. In twee theorielessen en twee excursies kom je alles te weten over deze vrolijke fladderaars.

Prijs: € 28 leden, € 32 niet-leden.

Lesmomenten:

Silsomrangers-jeugdkamp, 13-17 juli 2020

En we hebben tevens ook goed nieuws voor kinderen die graag zelf de natuur willen ontdekken. Van 13 tot 17 juli organiseren we opnieuw een Silsomrangers-jeugdkamp!
Elke dag wordt een superleuke dag vol toffe spelletjes, bushcraft, ontdekkingen…

• Dagelijks: van 9 tot 17 uur
• Kostprijs: € 110 leden, € 130 niet-leden. Incl. fiscaal attest.

Oproep:
werk jij op het bedrijventerrein in Haasrode?

Vergroenen en ontharden zijn hot topics in deze tijd van klimaatcrisis. Boomplantacties, waterbuffering, ontharding,…

Door diverse instanties en overheden worden hierrond acties op touw gezet (Leuven2030, #ByeByeGrass, Green Deal bedrijven en biodiversiteit,…)

Ingroening bedrijventerrein.
Foto Paolo Vergalito, © Materialise

Daarnaast zijn ook meer en meer mensen die zelf of met een paar vrienden de handen uit de mouwen steken en samen een stuk(je) grond aanpakken.

Dat gebeurde bijvoorbeeld bij Materialise op het bedrijventerrein in Haasrode op een ongewoon zonnige zaterdag in november. Onder leiding van een groepje enthousiastelingen waaronder verschillende Natuurpuntleden hebben een 40-tal werknemers en familieleden 660 bloem- en besdragende struiken geplant op stroken langs de parkeerterreinen. Zij nemen de plaats in van de eentonige bodembedekkers. In april staat een tweede groendag op stapel, waar voornamelijk de focus gaat liggen op inzaaien van (inheemse) wilde bloemenmengels, opnieuw op eigen terrein.

Als we over dit initiatief praten, merken we dat er bij veel mensen en organisaties interesse is in soortgelijke acties, maar dat men vaak niet weet waar te beginnen. Daarom willen we vanuit Natuurpunt Leuven zo’n initiatieven graag ondersteunen. Op bedrijventerreinen in het algemeen en voor Haasrode in het bijzonder, als pilootproject.

Daarom deze oproep:

• Werk jij ook op het bedrijvenpark in Haasrode, of een ander Leuvens bedrijvenpark?
• Wil je samen met collega’s graag initiatief nemen om je werkomgeving ecologisch te vergroenen?
• Geef een seintje: natuurpunt.bedrijventerreinen@gmail.com

We plannen een activiteit om ervaringen te delen en waarbij we vanuit Natuurpunt Leuven en een aantal andere organisaties concrete handvatten zullen aanbieden om in en om je bedrijf aan de slag te gaan.

Een bedrijventerrein zal natuurlijk nooit een natuurreservaat worden. Maar de beschikbare open en groene ruimte kan er wel worden opgewaardeerd naar ecologisch waardevolle groengebiedjes met een corridorfunctie.

Leuvens nieuwe aanwinst:
natuurgebied Dalemhof

De Molenbeek, die Korbeek-Lo en Heverlee bespoelt, (maar die ontspringt in Pellenberg en daarna Bierbeek passeert) is duidelijk een beek met grootse natuurplannen: ze heeft Natuurpunt Velpe-Mene geïnspireerd tot tal van natuurgebieden op haar eigen loop en op die van haar zijbeken (om over het Mollendaalbos nog te zwijgen), en is duidelijk van plan Natuurpunt Leuven te overtuigen hetzelfde te doen.

We zijn er in Leuven alvast mee gestart door het natuurgebied, genoemd “Dalemhof”, gelegen naast de beek, aan te kopen. Na een eerste verkenning was afdeling Natuurpunt Leuven ervan overtuigd dat het een goede aankoop zou zijn. Het leek ons zeker een gebiedje om duimen en vingers van af te likken.

Einde 2019 was het zover! Dalemhof werd aangekocht

Een nadere verkenning begin dit jaar bevestigde niet alleen de eerste gunstige indruk, ze maakte duidelijk dat het terrein reeds hele hoge natuurwaarden bezit. Het grasland heeft de laatste 4 à 5 jaar geen noemenswaardig beheer gehad. Toch heeft het een hele reeks zeldzaamheden kunnen behouden, als men door de verruiging als eerste indruk doorkijkt.

Natuurpunt Leuven heeft trouwens wilde plannen!

Nog verder stroomafwaarts naast de Molenbeek, tussen de westkant van de expressweg en de Abdij van Park, is er nog veel interessants te ontdekken. Trouwens niet alleen daar, ook verder richting Dijle, stroomafwaarts van de Abdij ligt natuur én erfgoed voor het grijpen.
Vandaar dat we, gespreid over 2 jaar, de Molenbeek samen met onze vrienden van het Leuvens Historisch Genootschap gaan verkennen. Dit jaar van aan de monding in de Dijle tot aan Abdij van Park.
Verdere gegevens staan in de kalender.

Dalemhof. Foto Etienne Ruys